اهمیت برنامه مدیریت ریسک:
داشتن برنامه مدون برای تخصیص بودجه به ریسک های پروژه سبب انعطاف پذیری بیشتر پروژه نسبت به بروز تغییرات و پاسخگویی موثر به ریسک های پروژه می گردد. ضعیف بودن این برنامه سبب عدم تامین به موقع نقدینگی در پروژه و تاخیر در تکمیل آن خواهد شد. درحالیکه تدوین درست چنین برنامه ای نیازمند داشتن اطلاعات و سوابق پروژه های مشابه می باشد که به تناسب ویژگی های پروژه مد نظر، شخصی سازی شده باشد. تهیه این برنامه سبب تدقیق برآوردهای اولیه زمان و هزینه در پروژه های ساختمانی می گردد. در واقع بدون داشتن چنین برنامه ای، کارفرما از میزان نقدینگی که باید در هر مقطع زمانی به پروژه تزریق نماید آگاهی نخواهد داشت.
اولین قدم برای تخصیص بودجه به ریسک های پروژه، شناسایی حداکثری ریسک های محتمل می باشد. در پروژه های ساختمانی مولفه های زیادی به عنوان شناسایی کننده ریسک های پروژه وجود دارند که در ادامه مقاله به آن ها پرداخته خواهد شد. اما مهمترین عاملی که نوع ریسک ها و میزان بروز آن ها را در پروژه های عمرانی تعیین می نماید، ابعاد پروژه است. مسیر تدوین برنامه مدیریت ریسک در مگاپروژه ها نسبت به پروژه های ساختمانی کوچک، کاملاً متفاوت خواهد بود. این تفاوت در محدوده مقاله حاضر قرار نداشته و در این مقاله تنها به کلیات موضوع می پردازیم.
منظور از تخصیص بودجه به ریسک های پروژه، اختصاص مبالغی برای اطمینان از حفظ عملکرد پروژه در صورت بروز رویدادهای پیش بینی نشده می باشد. در پروژه های ساختمانی، تمام هزینه های اجرا در طی فرایند متره و برآورد، مورد محاسبه قرار می گیرد. از سوی دیگر، هزینه های غیر مستقیم پروژه نیز در قالب هزینه های بالاسری و ضریب بالاسری پروژه در محاسبات کارفرما، مشاور و پیمانکار لحاظ می گردد. آنچه معمولاً در تخمین بودجه پروژه های ساختمانی مد نظر قرار نمی گیرد، بروز ریسک هایی است که علیرغم نداشتن قطعیت، در صورت بروز می توانند اثرات زمانی و هزینه ای قابل توجهی بر پروژه داشته باشند. بنابراین، بودجه مورد نیاز به پاسخگویی به این ریسک ها باید بصورت یک صندوق حمایتی در اختیار کارفرما قرار داشته باشد تا کارفرما بتواند در موارد لزوم، آن را برای حل مشکلات پیش بینی نشده پروژه هزینه نماید.
برآورد هزینه ریسک های پروژه:
جهت تخصیص بودجه به ریسک های پروژه، لازم است هزینه های ناشی از بروز این ریسک ها در پروژه محاسبه شود. محاسبه این مبلغ کمتر از میزان واقعی سبب توقف پروژه به سبب کسری بودجه خواهد شد. درحالیکه محاسبه این مبلغ بیش از نیاز واقعی پروژه سبب هزینه شدن آن در موارد بیهوده ای می گردد که هیچ ارزشی به پروژه اضافه نمی کنند. بطور کلی دو روش برای برآورد این هزینه ها وجود دارد که شامل روش معین و روش احتمالاتی است.
روش معین در واقع روش سنتی برآورد این هزینه ها می باشد. در این روش، هزینه های غیر قابل پیش بینی پروژه بصورت درصدی از برآورد اولیه هزینه ها درنظر گرفته می شود. این درصد در ابتدای پروژه بالاتر بوده و با پیشرفت پروژه و کاهش عدم قطعیت های آن، درصد مذکور نیز کاهش می یابد. این درصد براساس نظر مدیر پروژه و مهندسان با تجربه و به نسبت اطلاعاتی که از پروژه موجود است برآورد می شود. با این حال، بطور تجربی می توان هزینه ریسک های پروژه را ۵ تا ۱۰ درصد برآورد اولیه درنظر گرفت. بررسی ها نشان می دهد حتی با استفاده از روش سنتی، تخصیص بودجه به ریسک های پروژه، احتمال افزایش هزینه های پروژه نسبت به برآورد اولیه را به نصف کاهش می دهد.
روش احتمالاتی برای محاسبه میزان هزینه ریسک ها از توابع توزیع احتمال بروز هر یک از این ریسک ها استفاده می کند و با استفاده از آن قادر است تابع احتمالاتی هزینه تمام شده پروژه را محاسبه نماید.
به این منظور می توان از روش هایی همچون ارزش مورد انتظار (Expected Value)، روش مومنتوم (Method of Moment) و شبیه سازی مونت کارلو (Monte Carlo) استفاده نمود. در روش ارزش مورد انتظار، هزینه ریسک ها از ضرب احتمال بروز هر ریسک در متوسط هزینه اضافی ناشی از آن و تجمیع این مقادیر برای تمامی ریسک ها بدست می آید. در روش مومنتوم یک قدم جلوتر رفته و انحراف معیار هزینه های ناشی از ریسک های پروژه نیز محاسبه می گردد. در روش مونت کارلو، بروز ریسک بارها و بارها (برای مثال برای ۱۰۰۰ دفعه) براساس تابع احتمال شبیه سازی می شود و پس از تعداد تکرار کافی، با تقریب مناسبی به هزینه لازم برای تخصیص بودجه به ریسک های پروژه دست می یابیم.
برای مطالعه بیشتر درخصوص این روش ها پیشنهاد می شود به مقاله “مروری بر روش های محاسبه بودجه ذخیره در صنعت ساخت” مراجعه فرمایید.
انواع ریسک های پروژه:
همانطور که اشاره شد، تخصیص بودجه به ریسک های پروژه سبب جلوگیری از تاخیرات مالی پروژه، عدم نیاز به دستور کارهای ناگهانی برای کاهش مقادیر کار و تاثیر پذیری از بسیاری از ریسک های غیر قابل پیش بینی در پروژه های ساختمانی می گردد. به طور کلی می توان این ریسک ها را در ۴ دسته طبقه بندی نمود:
- ریسک های فاز طراحی که معمولاً ناشی از وضع قوانین جدید، مسائل زیست محیطی، آیین نامه ها و مواضع برخی از ذینفعان پروژه هستند. بروز این ریسک ها غالباً سبب تغییر در برنامه تدارکات پروژه، تغییر برآورد اولیه پروژه، تاخیر در برگزاری مناقصه و ناقص ماندن نقشه های فاز ۲ ساختمان می گردد.
- تغییر در خواسته های کارفرما که هم در فاز طراحی و هم در حین اجرا رخ می دهد. تغییر خواسته های کارفرما می تواند شامل تغییر سطح کیفیت پروژه، تغییر محدوده پروژه در قالب افزایش یا کاهش مقادیر کار و تغییر در برنامه زمان بندی پروژه باشد.
- ریسک های حین اجرا که می تواند شامل شرایط زمین و جنس خاک، شرایط پروژه از قبیل وجود معارضین تاسیساتی و ریسک های مالی همچون بروز تورم باشد.
- ریسک های حقوقی نظیر عدم امکان تحویل زمین به پیمانکار، مشکلات موجود در اسناد مناقصه، بحث های قراردادی و ادعاهای پیمانکاران و غیره.
برای شناسایی این ریسک ها و حتی پیش بینی آن ها در پروژه های ساختمانی و در نتیجه، تخصیص بودجه به ریسک های پروژه می توان به پارامترهای موثر در بروز این ریسک ها توجه نمود. همانطور که اشاره شد، اولین مولفه تعیین کننده نوع ریسک های محتمل در پروژه های ساختمانی، سایز پروژه می باشد. علاوه بر سایز پروژه می توان به هفت مولفه دیگر شامل فرصت برگزاری مناقصه، فرضیات موجود در اسناد مناقصه، سابقه اجرایی کارفرما، حجم و صعوبت کار، سطح رقابت موجود در مناقصه، شفافیت اسناد قراردادی و پیچیدگی فنی پروژه اشاره نمود.
