دلایل اصلی ادعای پیمانکاران (claim):
در پژوهش های انجام شده در خصوص دلایل ادعای پیمانکاران در قراردادهای بین المللی، ۶ مورد به عنوان دلایل اصلی ادعای پیمانکاران معرفی شده است:
۱- ریسک های خارجی: ریسک‌هایی که از کنترل کارفرما یا پیمانکار خارج است.
۲- کارفرما: تغییر در دستورات و خواسته‌های پروژه.
۳- مهندسین ناظر: تاخیر در بازرسی و تایید.
۴- مهندسین طراح: سهل‌انگاری و وجود اشتباه در طراحی و نقشه‌ها.
۵- تامین‌کننده مصالح: مشکلات در تامین مصالح و تجهیزات مورد نیاز.
۶- تعریف پروژه در پیمان: وسعت نامشخص کار و یا مشخصات فنی مبهم.
در قراردادهای EPC، مشکلات مربوط به طراحی و تامین مصالح را نمی‌توان به کارفرما نسبت داد. زیرا مسئولیت این دو مورد نیز با پیمانکار است و بنابراین می‌توان آن‌ها را از لیست دلایل ادعای پیمانکاران EPC حذف نمود. از سوی دیگر، مشکلات مربوط به کارفرما و مهندسین مشاور را نیز می‌توان در مفهومی به عنوان «رفتار دستگاه کارفرمایی» تجمیع نمود. فلذا علل ۶ گانه فوق را در قراردادهای EPC می‌توان به ۳ علت تبدیل نمود: ریسک خارجی، رفتار دستگاه کارفرمایی و تعریف پروژه در پیمان. این ۳ علت می‌توانند به صورت مستقل و یا در کنار یکدیگر منجر به ادعای پیمانکار شوند. در این مقاله، موضوع دلایل ادعای پیمانکاران در قراردادهای بین المللی و سهم هر یک از این عوامل مورد بحث قرار گرفته است. روابط بین این پارامترها در شکل زیر نشان داده شده است که در ادامه بررسی می‌گردند.
دلایل ادعای پیمانکاران در پروژه های EPC:
تاثیر ریسک خارجی بر ادعای پیمانکار:
ریسک های خارجی را می‌توان به ۳ دسته تقسیم نمود: عوامل اقتصادی (بوجود آمدن تغییر و نوسان در نرخ بهره، نرخ ارز، نرخ مالیات، حقوق کارگران و قیمت مصالح و تجهیزات)، عوامل سیاسی- اجتماعی (ناشی از جنگ، تروریسم، اعتصاب، آشوب داخلی، تغییر قوانین و تغییر رژیم حاکم) و خطرات طبیعی (شامل زلزله، سیل، طوفان‌های شدید، رانش زمین و…). این عوامل تاثیر بسزایی در ادعای پیمانکاران در قراردادهای EPC دارند و قابل پیش‌بینی و برنامه‌ریزی نمی‌باشند.
تاثیر رفتار دستگاه کارفرمایی بر ادعای پیمانکار:
همانگونه که اشاره گردید، در قراردادهای EPC، کارفرما مسئولیتی در قبال طراحی و تامین مصالح ندارد. اما از سویی، برخی رفتارهای کارفرما مانند تاخیر در پرداخت صورت وضعیت به پیمانکار و تغییر در محدوده پروژه، دستور کارها و خواسته‌های کارفرما می‌تواند منجر به ادعای پیمانکار گردد.
تاخیر در پرداخت صورت وضعیت ها براساس مهلت کارفرما در پرداخت مطالبات پیمانکار مشخص می گردد که بواسطه تغییر قوانین، دائماً مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفته است. تاریخچه این اصلاحات در مقاله دیگری به تفصیل بیان شده است.
تاثیر تعریف پروژه بر ادعای پیمانکار
کارفرما پیش از اجرای پروژه و براساس مدل‌های فرضی، اقدام به تعریف پروژه در قرارداد می‌نماید. لازم است که این تعریف جامع و کامل باشد تا تمامی برنامه‌ها را پوشش دهد. اما در بسیاری از موارد، این تعریف از توضیح برخی جزئیات پروژه مانند وسعت کار در یک بخش یا مشخصات فنی مورد نیاز عاجز است که سبب بروز اختلافات می‌گردد.
تاثیر ریسک های خارجی بر رفتار دستگاه کارفرمایی
تاثیر ریسک خارجی را علاوه بر ادعای پیمانکار، باید روی رفتار دستگاه کارفرمایی نیز در نظر گرفت. بحران اقتصادی جهانی می‌تواند منجر به بروز مشکل برای کارفرما در تامین منابع مالی گردد. بروز این امر تاخیر در پرداخت مطالبات پیمانکار را در بر خواهد داشت. همچنین مشکلات سیاسی- اجتماعی نیز باعث بروز مشکلاتی همچون پروسه اداری طولانی مدت، کند بودن روند تصمیم گیری در پروژه و حتی تعلیق پروژه گردد که سبب نارضایتی پیمانکار و ادعای او می‌شود. خطرات طبیعی مانند زلزله و سیل نیز در بسیاری از موارد باعث تاخیر در پروژه‌های عمرانی می‌گردد. متناسب بودن تاخیر ایجاد شده و فاجعه‌ی طبیعی رخ داده نیز از دیگر مباحثی است که ممکن است بین پیمانکار و کارفرما مورد اختلاف باشد زیرا این دو پارامتر رابطه‌ی مشخصی با یکدیگر ندارند و کمی کردن آن دشوار است.
یک پژوهش تجربی:
در این پژوهش برای جمع‌آوری داده از پرسشنامه‌ای شامل دو سری سوال استفاده شد. در سری اول اطلاعات کلی پاسخ‌دهنده مانند موقعیت شغلی و تجربیات او دریافت می‌شود و در سری دوم نظر او پیرامون اهمین هر فاکتور در میان دلایل ادعای پیمانکاران در قراردادهای بین المللی دریافت می‌شود. روند انجام این کار نیز به این صورت است که پاسخ‌دهنده به هر عامل دخیل نمره‌ای بین ۱ تا ۵ اختصاص می‌دهد.
- ریسک خارجی با سه شاخص خطرات طبیعی، سیاسی- اجتماعی و اقتصادی اندازه‌گیری شد. نمره ۱ به معنای کمترین اهمیت و نمره ۵ به معنای بیشترین اهمیت بود.
- رفتار دستگاه کارفرمایی با سه شاخص تاخیر در پرداخت صورت وضعیت، روال اداری ناکارآمد و تغییر در خواسته‌های پروژه اندازه‌گیری شد. نمره ۱ به معنای تداول کمتر رخداد در پروژه و نمره ۵ به معنای بیشترین آن بود.
- تعریف پروژه با دو شاخص وسعت کار و مشخصات فنی نامشخص اندازه‌گیری شد. نمره ۱ به معنای تداول کمتر رخداد در پروژه و نمره ۵ به معنای بیشترین آن بود.
- ادعای پیمانکاران با دو شاخص تناوب ادعا در پروژه‌ها و تناوب پاسخ به آن‌ها اندازه‌گیری شد. نمره ۱ به معنای تداول کمتر رخداد در پروژه و نمره ۵ به معنای بیشترین آن بود.
این پرسشنامه‌ها در اختیار پیمانکاران چینی شاغل در پاکستان، فیجی، ایران، زامبیا، گینه استوایی و غنا قرار گرفت. انتخاب آن‌ها به گونه‌ای انجام شد که شرایط آن‌ها حتی‌الامکان یکسان باشد. مثلا همه در پروژه‌های مربوط به نیروگاه‌های آبی و در کشورهای در حال توسعه و با شرایط ریسک نسبتاً مشابه مشغول بکار بودند.
پس از پرسشنامه، با ۴۸ نفر که پست‌هایی همچون مدیر پروژه و مدیرعامل شرکت داشتند، مصاحبه شد و آن‌ها جزئیاتی از پروژه‌ها و تجربیات خود پیرامون ادعای پیمانکاران را بیان کردند. پس از اتمام جمع‌آوری داده، اطلاعات کافی در ۷ پروژه که توسط پاسخ‌دهندگان تجربه شده بود بدست آمد.
داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS مورد بررسی قرار گرفت و تکنیک SEM که روش متداولی برای تحلیل داده است بکار گرفته شد که نتایج آن در جدول زیر قابل مشاهده می‌باشد.
راهکارهای کاهش ادعا:
قراردادهای EPC در بازار کار کنونی بسیار محبوب و متداول هستند. اما دلایل ادعای پیمانکاران در قراردادهای بین المللی تحت این قرارداد به خوبی مشخص نبوده و مطالعات محدودی بر روی آن صورت گرفته است. در این مقاله سعی شد که این عوامل به صورت کمی و تجربی مورد مطالعه قرار گیرند. با توجه به نتایج بدست آمده از تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده، ۳ راهکار برای کاهش این ادعاها (claim) می‌توان در نظر گرفت:
- جمع‌آوری اطلاعات کامل از محیط‌های پیچیده برای ایجاد آمادگی در برابر خطرات خارجی.
- افزایش روحیه همکاری و همبستگی میان طرفین قرارداد در راستای کاهش عدم اطمینان و ایجاد رفتارهای ناشی از رقابت‌طلبی در پروژه .
- تعریف دقیق پروژه از جمله وسعت اجرا و مشخصات فنی مورد نیاز آن.
همچنین لازم به ذکر است که این پژوهش دارای محدودیت‌هایی نیز بوده است. در این مطالعه تنها پیمانکاران چینی شاغل در پروژه‌های نیروگاه‌های آبی مورد بررسی قرار گرفتند و علاوه بر آن، جامعه آماری مود مطالعه در مقایسه با تعداد قابل توجه پروژه‌های EPC بسیار ناچیز بوده است. با این وجود با توجه به اینکه پروژه‌های مورد بررسی از سراسر دنیا انتخاب شدند، می‌توان آن را قابل تعمیم دانست. برای بررسی صحت این مدل، کارکرد آن در ۷ پروژه که مورد ادعای پیمانکار قرار گرفته اند، بررسی گردید.
برای مثال، در یک مورد که در پاکستان رخ داده است، خطرات خارجی و به طور خاص خطرات اقتصادی ناشی از نابسامانی در اقتصاد جهانی در سال ۲۰۰۸، از دو جهت باعث افزایش ادعای پیمانکاران گردید. از سویی دولت با توجه به افزایش نرخ تورم قادر به تامین مالی پروژه نبود و پرداخت با تاخیر انجام می‌شد (تاثیر بر رفتار دستگاه کارفرمایی) و از سوی دیگر پیمانکار نیز با توجه به این افزایش بی‌رویه قیمت ها قادر به پیشبرد پروژه نبود که سبب بروز ادعا از سوی پیمانکار گردیده است.
