در تجزیه بهای فعالیت های پروژه، صرفاً عوامل مصالح، نیروی انسانی، ماشین آلات و حمل و نقل دخیل هستند. ولی در واقعیت، اجرای کار هزینه‌های دیگری نیز در پی دارد. اعمال ضریب بالاسری برای در نظر گرفتن این هزینه‌ها و جلوگیری از ضرر و زیان پیمانکاران پیشنهاد شده است.
ضریب بالاسری چیست؟
ضریب بالاسری پروژه به عددی گفته می شود که با ضرب در ارزش فهرست بهایی فعالیت های پروژه، کل هزینه های مستقیم و بالاسری پروژه را به ما می دهد. باید توجه شود که ضریب بالاسری از تقسیم هزینه های بالاسری بر مجموع هزینه فهرست بهایی فعالیت های پروژه بدست نمی آید.
همانگونه که میدانید، هزینه های بالاسری پروژه (Overhead Cost) صرفنظر از نوع پروژه (عمرانی یا غیر عمرانی) به هزینه هایی گفته می شود که برای انجام پروژه صرف می شوند اما ارتباط مستقیمی با تک تک فعالیت های پروژه ندارند. این هزینه ها در دو دسته کلی هزینه بالاسری عمومی پیمانکار (مانند اجاره دفتر مرکزی و حقوق پرسنل دفتر مرکزی) و هزینه بالاسری کار (مانند هزینه ضمانت نامه ها و آزمایشات پروژه) قرار می گیرند.
برای آشنایی بیشتر با مفهوم هزینه های بالاسری در پروژه و طرح های عمرانی مطلب ما را در این خصوص مطالعه نمایید: هزینه های بالاسری چیست؟
ضریب بالاسری پروژه برای طرحهای عمرانی و غیر عمرانی چقدر است؟
در بخشنامه های سازمان برنامه و بودجه، ضریب بالاسری طرحها و پروژه های عمرانی ۱٫۳۰ و ضریب بالاسری طرحها و پروژه های غیر عمرانی ۱٫۴۱ در نظر گرفته می‌شود. اختلاف مابین دو ضریب به تفاوت مسئولیت پرداخت سهم بیمه در طرح های عمرانی و غیر عمرانی مربوط است و ممکن است با تغییر قوانین و یا برای یک پروژه خاص این ضرایب تغییر نماید.
بررسی ها نشان می دهد ضریب بالاسری کل بدست آمده در شرکت های ساختمانی در کشور ما با ضریب بالاسری فهرست بها پروژه های عمرانی (۱٫۳) تفاوت زیادی داشته که عدم آگاهی پیمانکاران از میزان واقعی هزینه های بالاسری ساختمان و عدم در نظر گفتن بودجه ذخیره در پروژه هایشان می تواند باعث ضرر و ورشکستگی آنان گردد. ضریب بدست آمده در شرکت های رتبه ۱ تا ۴ به ترتیب برابر ۱٫۴۵ – ۱٫۴۰ – ۱٫۳۹ – ۱٫۳۶ می باشد.
ضریب بالاسری در فهرست بها شامل چه مواردی می شود؟
ضریب بالاسری پروژه از عواملی شامل سود پیمانکار، مالیات، بیمه تامین اجتماعی (که در طرح های عمرانی و غیر عمرانی متفاوت است)، هزینه دفتر مرکزی، هزینه مستمر کارگاه، هزینه ضمانت نامه، هزینه آزمایشگاه، کمک به صندوق کارآموزی، بیمه مسئولیت مدنی کارفرما در قبال کارکنان، تعدیل قیمت ها (در پیمان های فاقد تعدیل) و هزینه های پیش بینی نشده (Contingency) تشکیل می شود. در ادامه به تشریح این موارد خواهیم پرداخت.
۱- سود پیمانکار
سود پیمانکار در اسناد مختلف در بازه متعارف ۴ تا ۱۰ درصدی در نظر گرفته شده است. هرچند در شرایط رکود، ممکن است پیمانکاران با سود صفر درصد نیز در مناقصات شرکت کنند تا حداقل با داشتن پروژه های فعال، ضمن ارتقای رتبه شرکت در سازمان برنامه و بودجه کشور بتوانند پرسنل کلیدی خود را حفظ نمایند. معمولاً برای محاسبه ضریب بالاسری پروژه ابتدا سایر ردیف های هزینه های بالاسری در زمان برآورد هزینه انجام کار توسط پرسنل دفتر فنی پیمانکار محاسبه می شوند و در اختیار مدیران قرار می گیرند. در آخرین لحظات پیش از مهر و موم اسناد مناقصه، مدیران شرکت تصمیم نهایی را برای تعیین سود گرفته و ضریب بالاسری نهایی محاسبه می گردد. در شرایط کاملاً مساوی، ضریب سود پیمانکار است که برنده یک مناقصه عمرانی را مشخص می کند.
باید توجه شود که سود مثلاً ۱۰ درصدی، عدد کمی نیست. چرا که معمولاً با روند پرداخت های پروژه (بخصوص دریافت پیش پرداخت) یک پیمانکار می تواند با دارا بودن توان مالی به اندازه ۱۰ تا ۲۰ درصد مبلغ اولیه پیمان، پول لازم برای پیشرفت کار تا زمان دریافت صورت وضعیت های خود را به کارگاه تزریق نماید. پس دریافت ۱۰ درصد از مبلغ اولیه پروژه به عنوان سود پیمانکاری معادل ۵۰ تا ۱۰۰ درصد سود واقعی می باشد.
برای مشاهده پیشنهادات دیگری که در شرایط رکود اقتصادی برای ادامه فعالیت پیمانکاران مطرح است، به مقاله عملکرد پیمانکاران جزء در شرایط رکود مراجعه فرمایید.
۲- مالیات
طبق ماده ۱۰۵ قانون مالیات های مستقیم، درآمد شرکت های حقوقی پس از کسر هزینه ها و معافیت ها مشمول ۲۵ درصد مالیات می گردد. پس به تناسب سود پیمانکاری در نظر گرفته شده در ضریب بالاسری پروژه باید مالیات مربوطه نیز محاسبه شود. البته برخی شرکت ها، سود پیمانکاری را با احتساب مالیات و بصورت ناخالص در نظر می گیرند که در نتیجه نیاز به محاسبه مجدد مالیات در ضریب بالاسری نخواهد بود. نکته اینجاست که تجربه نشان می دهد اداره مالیات بطور متعارف عددی بین ۲ تا ۳ درصد مبلغ اولیه پیمان را به عنوان مالیات از شرکت اخذ می نماید حتی اگر شرکت مدعی ضررده بودن باشد.
باید توجه شود که مالیات بر درآمد را با مالیات ارزش افزوده اشتباه نگیریم. مالیات ارزش افزوده بصورت پیش فرض بر عهده کارفرما می باشد و در محاسبه ضریب بالاسری در نظر گرفته نمی شود. البته باید توجه شود که در اسناد مناقصه، مسئولیت پرداخت مالیات بر ارزش افزوده بر عهده پیمانکار قرار نگرفته باشد.
۳- بیمه تامین اجتماعی
بیمه طرح های عمرانی ۱٫۶ درصد و بیمه طرح های غیر عمرانی ۷٫۷۸ درصد می باشد اما نکات فراوانی در این خصوص وجود دارد. در طرح های عمرانی عدد ۱٫۶ با کسر عدد ۵ درصد (سهم کارفرما) از ۶٫۶ درصد (کل حق بیمه) محاسبه شده است. این درصدها برای کارهای پیمانکاری با ماشین آلات و مصالح تعیین شده است و اگر کار بدون مصالح و بصورت دستمزدی باشد، حق بیمه پیمانکار به ۳٫۶ درصد و حق بیمه کارفرما به ۱۲ درصد افزایش می یابد. در پروژه های غیر عمرانی هم در صورت دستمزدی بودن قرارداد، حق بیمه تا ۱۶٫۶۷ درصد افزایش می یابد. لازم به توضیح است که سازمان بیمه دقیقاً این عددها را در نظر نمی گیرد و در زمان اخذ مفاصاحساب براساس استعلام از کارفرما و نظر کارشناسی خود، عددی در بازه حق بیمه کارهای با مصالح و حق بیمه کارهای دستمزدی را به عنوان ضریب بیمه قابل پرداخت تعیین می نماید.
باید در زمان مناقصه توجه شود که اگر طرح های عمرانی براساس فهرست بهای منتشر شده از سوی سازمان برنامه و بودجه نباشند، در پرداخت بیمه، با ضرایب طرح های غیر عمرانی مورد محاسبه قرار می گیرند. همچنین اگر کل حق بیمه پرسنل کارگاه که در لیست بیمه اعلام شده است از ضرب ضریب حق بیمه در مبلغ صورت وضعیت قطعی بیشتر شود (در پروژه هایی که نیروی انسانی زیادی دارند) مابه التفاوت حق بیمه براساس لیست های ارسالی، از پیمانکار اخذ خواهد شد.
۴- هزینه دفتر مرکزی پیمانکار
بطور معمول، هزینه دفتر مرکزی پیمانکار در محاسبه ضریب بالاسری پروژه حدود ۲٫۵ درصد مبلغ برآورد اولیه در نظر گرفته می شود. اما چون هزینه دفتر مرکزی از جنس بالاسری عمومی است، پروژه ای با ارزش ریالی سه برابر الزاماً سهم سه برابری از هزینه های دفتر مرکزی را به خود اختصاص نمی دهد. امروزه در برخی شرکت های جهان، این هزینه بطور نسبتاً دقیقی برای هر پروژه محاسبه می شود. برای این کار تمامی کارکنان دفتر مرکزی مکلف هستند تا ساعات کار اختصاص یافته به هر پروژه را در قالب تایم شیت به مدیریت اعلام کنند تا در محاسبه ضریب دقیق هزینه دفتر مرکزی مورد استفاده قرار بگیرد.
باید توجه شود که شرکتی که چندین کار داشته باشد، می تواند در مناقصات جدید خود، هزینه دفتر مرکزی را بسیار کم در نظر بگیرد. همچنین شرکتی که هیچ پروژه فعالی ندارد و به پرسنل خود چندین ماه حقوق می دهد تا فقط آن ها را حفظ کند، می تواند هزینه دفتر مرکزی را صفر در نظر بگیرد چرا که حتی اگر پروژه ای نداشته باشد هم این هزینه برقرار خواهد بود.
۵- هزینه مستمر کارگاه
هزینه مستمر کارگاه کاملاً از جنس هزینه های بالاسری کار می باشد و به هزینه هایی همچون نیروی اداری و نیروی مهندسی فعال در کارگاه و ماشین آلاتی که نه در آنالیز ردیف های عملیاتی در فهرست بها و نه در ردیف های تجهیز کارگاه درج شده باشند، اختصاص می یابد. لیست کامل ردیف های هزینه مستمر کارگاه در مقاله تخصصی “هزینه های بالاسری” قابل مشاهده می باشد. فقط باید دقت شود که این هزینه ها با ردیف های در نظر گرفته شده در تجهیز کارگاه همپوشانی نداشته باشند. از جمله ردیف هایی با احتمال اینکه هم در هزینه های بالاسری و هم در تجهیز کارگاه لحاظ شوند یا در هر دو از قلم بیفتند می توان به تاورکرین و داربست بندی اشاره نمود.
۶- هزینه ضمانت نامه
دو ضمانت نامه اصلی که پیمانکار معمولاً از بانک دریافت نموده و در اختیار کارفرما قرار می دهد شامل ضمانت انجام تعهدات و ضمانت دریافت پیش پرداخت می باشد. البته ممکن است در اسناد مناقصه روندی برای پرداخت های علی الحساب نیز (مثلاً برای خرید مصالح یا تجهیزات خاص) وجود داشته باشد که نیازمند ارائه ضمانت نامه باشد. هزینه ضمانت نامه وابستگی زیادی به مدت زمان پروژه دارد و براساس هزینه کارمزد دریافتی بانک و هزینه بلوکه شدن وثیقه شرکت در بانک محاسبه می گردد. در اسناد قدیمی، ضریب هزینه ضمانت نامه در محاسبه ضریب بالاسری پروژه حدود ۱ تا ۱٫۵ درصد فرض شده است اما تجارب اخیر ما، حدود ۰٫۵ تا ۱ درصد را منطقی تر نشان می دهد.
۷- هزینه آزمایشگاه
با توجه به اینکه آزمایشگاه پروژه باید گوش به فرمان و حافظ منافع کارفرما باشد، معمولاً هزینه آزمایشات پروژه با کارفرما است. البته اگر طبق شرایط خصوصی پیمان، هزینه آزمایشات بر عهده پیمانکار قرار گیرد یا بنظر برسد بهتر است آزمایشاتی هم از سوی پیمانکار به انجام برسد، ضریبی حدود ۰٫۲ درصد برای آن در نظر گرفته می شود.
۸- کمک به صندوق کار آموزی
ضریب ۰٫۲ درصدی کمک به صندوق کارآموزی که در اسناد قدیمی محاسبه ضریب بالاسری پروژه وجود داشت، دیگر وجود خارجی نداشته و در محاسبات لحاظ نمی گردد.
۹- بیمه مسئولیت مدنی کارفرما در قبال کارکنان
اگرچه از نظر قانونی هیچ الزامی برای استفاده از بیمه مسئولیت مدنی در قبال کارکنان وجود ندارد اما با توجه به هزینه های قابل توجهی که بروز یک حادثه می تواند برای شرکت ها ایجاد نماید، استفاده از بیمه به شدت توصیه می گردد. این بیمه ارتباطی با بیمه تامین اجتماعی نداشته و در واقع سهم شرکت از غرامت جانی افراد ناشی از حادثه های کارگاهی را می پردازد. هزینه بیمه مسئولیت مدنی ارتباط زیادی با مشخصات پروژه و کلوزهای پوششی است که از سوی شرکت خریداری می گردد. بصورت تجربی می توان گفت ضریب ۰٫۲ درصد به ازای هر سال مدت پروژه برای لحاظ نمودن این ردیف در محاسبه ضریب بالاسری پروژه مناسب می باشد.
با مطالعه مقاله آمار حوادث ناشی از کار و هزینه های آن متوجه می شوید که خرید بیمه مسئولیت مدنی کارفرما در قبال کارکنان کمترین کاری است که برای حفاظت از خود در برابر هزینه های سنگین حوادث کارگاهی انجام می دهید.
۱۰- تعدیل قیمت ها
بطور معمول در پروژه های عمرانی، با استفاده از شاخص تعدیل نسبت به پرداخت بخشی از هزینه افزایش قیمت ها ناشی از تورم اقدام می گردد. اما اگر طبق اسناد مناقصه، پیمان فاقد تعدیل باشد می بایست تعدیل قیمت ها در محاسبه ضریب بالاسری پروژه در نظر گرفته شود.
۱۱- هزینه های پیشبینی نشده
توصیه می شود در محاسبه ضریب بالاسری پروژه با توجه به شرایط هر پروژه، درصد کوچکی به عنوان هزینه های پیش بینی نشده (Contingency) لحاظ گردد. برای آشنایی بیشتر با نحوه محاسبه این هزینه ها به مقاله “مروری بر روش های محاسبه بودجه ذخیره در صنعت ساخت” مراجعه فرمایید.
محاسبه ضریب بالاسری
با محاسبه تمام موارد فوق می توان هزینه بالاسری پروژه را بدست آورد. برای محاسبه ضریب بالاسری پروژه ابتدا هزینه های بالاسری بدست آمده را بر مجموع هزینه ردیف های کاری پروژه تقسیم می کنیم. ضریب بالاسری با تقسیم عدد ۱۰۰ بر مابه التفاوت عدد ۱۰۰ و ضریب بدست آمده از مرحله قبل محاسبه می شود. اما چرا؟
علت آن است که هزینه های بالاسری از جنس کسورات هستند. فرض کنید صورت وضعیت شما براساس ردیف های فهرست بها ۱۰۰ میلیون است که ۸۰ میلیون تومان آن از ردیف های فهرست بها استخراج شده اند و مجموع هزینه های بالاسری که از قرارداد شما کسر می شوند ۲۰ میلیون تومان باشد. در این حالت، ضریب بالاسری معادل ۱۰۰ تقسیم بر ۲۰-۱۰۰ می باشد که معادل ۲۵ درصد است نه ۲۰ درصد. چرا که اگر ضریب بالاسری را ۲۰ درصد در نظر بگیریم، با اعمال ضریب بالاسری به ردیف های فهرست بهایی (۱٫۲*۸۰) به مبلغ ۹۶ میلیون تومان می رسیم که از ۱۰۰ کمتر است.
باید توجه شود که براساس مشخصات پروژه، ضریب بالاسری مندرج در قرارداد، یک عدد مشخص مثلاً ۱٫۳ می باشد. درحالیکه با محاسبه هزینه های فوق ممکن است شما به ضریب ۱٫۵ رسیده باشید. در این صورت نسبت هزینه کلی محاسبه شده در آنالیز شما به هزینه برآورد شده اولیه پروژه با اعمال ضریب ۱٫۳ بیانگر ضریب پیمان می باشد. در اینجا ضریب پیمان از تقسیم ۱٫۵ به ۱٫۳ معادل ۱۵٫۳۸ درصد بدست می آید.
همچنین باید توجه کنید که بسیاری از هزینه های بالاسری به زمان اجرای پروژه وابسته هستند. پروژه های ساختمانی هم در بسیاری از موارد با تاخیر مواجه می شوند. از آنجا که با بروز تاخیرات در پروژه (حتی تاخیرات مجاز) پرداخت مربوط به هزینه های بالاسری به پیمانکار تغییری نمی کند، پیشنهاد می شود در زمان محاسبه ضریب بالاسری پروژه با توجه به شرایط پروژه، زمان اجرا بصورت واقعی تر و بیشتر از مدت اولیه پیمان در نظر گرفته شود.
