مدیریت ریسک در پروژه ‏های عمرانی

مقدمه:

پروژه‏های ساخت و ساز در بدو شروع در معرض ریسک‏های مختلفی قرار دارند. در مراحل مختلف پروژه، ابتدا باید بررسی شود که مدیر پروژه، تمایل به واکنش به کدام ریسک ها دارد و اقدامات مقابله با ریسک چقدر هزینه دارد. برای این منظور، ریسک ها، هزینه های احتمالی ریسک، اقدامات و هزینه ی اقدامات باید شناسایی شود تا اقدامات مناسبی برای اجتناب از ریسک های پروژه صورت پذیرد. از این رو، بررسی موضوع مدیریت ریسک در جهت به حداقل رساندن هزینه‏ها، به منظور عدم اتخاذ اقدامات احتیاطی نامناسب یا اجتناب از این اقدامات، ضروری و ارزشمند است.

در تئوری، ریسک معمولا به عنوان امکان انحراف مثبت یا منفی یک متغیر از مقدار مورد انتظار آن تعریف می شود. با اینکه در حالت کلی، ریسک به عنوان یک تهدید فرض می شود، اما در این تعریف، فرصت ها نیز به عنوان ریسک در نظر گرفته می شوند.

مدیریت ریسک در پروژه های عمرانی اهمیت بالایی دارد. اگرچه در آغاز پروژه، انجام مدیریت ریسک هزینه ی بیشتری در پی دارد اما این هزینه از طریق مزایای مدیریت ریسک، جبران می شود. هم چنین از طریق مدیریت ریسک، شفافیت افزایش می یابد، بسیاری از مشکلات از طریق اقدامات پیشگیرانه قابل جلوگیری هستند و پروژه می تواند برای مشکلات غیرقابل اجتناب آماده شود. از سوی دیگر، می توان پیامدها را کاهش داد و مدیر پروژه، کنترل جنبه های مختلف پروژه خود را حفظ می کند. در این مقاله مراحل مختلف مدیریت ریسک شرح داده شده است که در ادامه به این مراحل می پردازیم.

مرحله اول- شناسایی ریسک ها:

ریسک هایی که به رسمیت شناخته نمی شوند، قابل ارزیابی و پرداختن نیستند و به همین دلیل پوشش کامل ریسک ها غیر ممکن می شود. بنابراین شناسایی ریسک ها باید به شکلی انجام شود که هم آینده نگرانه باشد و هم مطابق با پیشرفت پروژه انجام شود؛ زیرا قبل از شروع پروژه، همه ریسک ها کاملا قابل تشخیص نیستند و در طول اجرای پروژه ریسک های بیشتری آشکار می شوند. در پروژه ها، ریسک های مشخصی رخ می دهد که انواع این ریسک ها به صورت زیر است:

ریسک های کیفی:

نقص در دستاوردهای موقت.
عدم استفاده از رویه های پروژه.
تعداد کم آزمون ها و کنترل ها.

ریسک های مربوط به کارکنان:

فقدان مهارت.
عدم توافق در تیم.

ریسک های مربوط به هزینه:

تغییرات برنامه ریزی.
شرایط پیچیده پروژه.
عدم توانایی کارفرما در پرداخت.

ریسک های مربوط به موعد تحویل:

عدم تحویل هر بخش در زمان مناسب.
تاخیر در اتمام پروژه.

ریسک های مربوط به تصمیمات استراتژیک:

شکست در تشخیص فرصت ها.
عدم توانایی در استفاده مکرر از فرصت ها.

ریسک های محیط خارجی:

پدیده های طبیعی.
تغییرات سیاسی.
تحولات جامعه.
تغییر در بازار / بازارهای جدید.
تحولات حقوقی.
تغییرات تکنولوژی.

مرحله دوم- تجزیه و تحلیل ریسک ها:

هدف از این مرحله، توصیف وضعیت ریسک ها به طور کامل و دقیق و اولویت بندی ریسک ها می باشد. به همین منظور ریسک های شناسایی شده با توجه به احتمال وقوع آن ها و تاثیری که بر پروژه خواهند گذاشت، بررسی می شوند. ابزار و روش هایی که به منظور ارزیابی ریسک ها استفاده می شوند به قرار زیر است:

تحلیل خطا، احتمال و اثر.
تحلیل علت ریشه ای.
سبد ریسک ( در یک سبد ریسک، ریسک ها با توجه به میزان خسارت یا ضرر و احتمال وقوع آن ها مرتب می شوند).

مرحله سوم- ارزیابی ریسک ها:

ارزیابی ریسک شامل ارزیابی کیفی و اندازه گیری کمی ریسک های منفرد پروژه از جمله روابط متقابل و اثرات آن ها، می باشد. در صنایع مختلف روش های ریاضی ارزیابی ریسک از نظر آماری مفید هستند اما این روش ها نمی توانند ریسک های معمول در صنعت ساختمان را برآورد نمایند. روش های ارزیابی ریسک و مقایسه ریسک که در صنعت ساختمان نیز مورد استفاده قرار می گیرند به شرح زیر است:

شاخص های کلیدی عملکرد : نمایانگر مقادیر آستانه ی هشدار ریسک است.
ارزیابی کیفی: در این روش ریسک ها با توجه به احتمال وقوع آن ها و میزان اثر آن ها از نظر ذهنی ارزیابی می شوند.
حداکثر زیان احتمالی.
پلان مدیریت ریسک: در این برنامه، ریسک هایی که از آستانه تحمل پروژه خارج هستند در اولویت قرار دارند.

مرحله چهارم- کنترل ریسک ها:

استراتژی هایی که در این مرحله می تواند مورد استفاده قرار گیرد شامل:

اجتناب از ریسک (مانند مقاوم سازی دیواره گود در برابر ریزش خاک).
تعدیل ریسک (مانند پرداخت مابه التفاوت قیمت مصالح در نوسانات قیمت).
انتقال ریسک (مانند استفاده از خدمات بیمه).
پذیرش ریسک (مانند ریسک شرایط جوی نامناسب).

مرحله پنجم- پایش ریسک ها:

پایش ریسک ها فرآیند کنترل دائم عملکرد به منظور اطمینان از اثربخشی اقدامات کنترل ریسک می باشد. در حقیقت هدف مدیریت ریسک از بین بردن کامل ریسک های پروژه نیست. پایش ریسک ها این اطمینان را حاصل می کند که وضعیت ریسک های پروژه مطابق با برنامه ی مقابله با آن باشد و مقابله با ریسک های پروژه سبب بروز ریسک های ثانویه نگردد.

مرحله ششم- کنترل اهداف:

بعد از شناسایی، تحلیل و ارزیابی ریسک ها، باید اقداماتی برای کنترل اهداف در نظر گرفته شود. یعنی نتایج واقعی با نتایج مورد انتظار مقایسه شود و بررسی گردد که آیا مدیریت ریسک به صورت مناسب اجرا می شود یا خیر.

به طور کلی مسئولیت مدیریت ریسک ها و فرصت ها بر عهده ی مدیر پروژه است. وظیفه مدیریت پروژه به هنگام شناسایی ریسک، کشف هرگونه ریسک محتمل در یک پروژه ی ساختمانی و مستند نمودن این موارد است. به همین منظور، می توان از چک لیست هایی که بر اساس مقادیر تجربی از پروژه های ساختمانی مشابه تهیه شده اند، استفاده نمود (برای مثال، چک لیست ایمنی تونل ها و محل های حفاری).

به عنوان جمع بندی، مدیریت ریسک موثر باید در همه زمینه ها، کارکردها و فرآیندهای یک پروژه ساختمانی به کار گرفته شود. هم چنین این امر مستلزم تعهد و رفتار آگاهانه ی هر فرد در برابر ریسک های پروژه می باشد.